Tijdschrift van de Vrij-Katholieke Kerk in Nederland

Het onoverwinnelijke leven

Johan Pameijer

De verschijningen van de opgestane Jezus houden nog steeds veel mensen bezig. Het is ook niet weinig wat daar verteld wordt. Een doodgemarteld mens verschijnt, begraven en wel, springlevend aan zijn nabestaanden. Hun verbijstering is al lang onze verbijstering niet meer. Vele generaties namen zonder meer aan dat de elkaar tegensprekende evangelisten nauwkeurige verslagen van ooggetuigen hadden opgetekend in hun geschriften. Tegenwoordig zijn de sceptici in de overhand. Het verlies aan zielsbesef en mythologisch bewustzijn verhindert talloze mensen aan het paasgebeuren enig geloof te hechten. De hoogfeesten van de Onoverwinnelijke Zon (Kerstmis) en het Onoverwinnelijke Leven (Pasen) beginnen hun greep op de massa te verliezen.

De meest gehoorde mening is, dat iemand voortleeft in zijn werk. Op Paaszaterdag werd Nederland opgeschrikt door het overlijden van de legendarische levenskunstenaar Toon Hermans. Terwijl het bericht nog amper was verwerkt herleefde de ras-komediant alweer in zijn onweerstaanbare conferences, zijn eenvoudig geloof en zijn diepzinnige wijsheden. Het had er alle schijn van dat de toon werd gezet voor een voortleven in nalatenschappen. Leeft Jezus voort in zijn leer, zijn godsdienst, zijn woorden en is hij niet volbewust onder ons?

Een van mijn boekenkasten is tot de nok toe gevuld met boeken over het leven na de dood. Op een enkele uitzondering na spreken zij de overtuiging uit van een geestelijk voortbestaan over de magische tijdsgrens heen. Dood waar is uw overwinning, dood waar is uw prikkel? Met talloze slagen om de arm neigen zelfs strenge wetenschappelijke onderzoekers ertoe een bewust voortbestaan niet uit te sluiten. In een persoonlijk gesprek vertrouwde de wereldbefaamde Nederlandse parapsycholoog prof. dr. W.H.C. Tenhaeff mij toe overtuigd te zijn van een persoonlijk voortbestaan, maar hij wachtte zich er wel voor dit in zijn publicaties openbaar te maken. In een van zijn belangrijkste boeken, herinner ik mij, ging hij zo ver verschijnselen van postmortale aard te verklaren vanuit een bovenaardse hypnotiseur. Een van zijn collega's, de parapsycholoog G. Zorab, liet in zijn boek "Het opstandingsverhaal in het licht van de parapsychologie" blijken zoveel vertrouwen in de wetenschap te hebben dat de resurrectie van Jezus ooit wetenschappelijk bewezen zou kunnen worden.

Vlinder in haar cocon
Het nadeel van de wetenschap is haar bijna pathologische scepsis. Afgezien van de redelijk positieve weergave van talrijke bijna doodervaringen hult zij zich in veilige dooddoeners en onderwerpt het onomstotelijke bewijs aan steeds strengere voorwaarden. Daarom trof mij de onbevangenheid van een beroemd specialiste als de Zwitserse Elisabeth Kuebler-Ross. Haar boek "De cirkel van het leven" klinkt in het koor van geleerde verhandelingen als de iriserende solo van een heldere coloratuur-sopraan. In een brief aan een kind met kanker schreef deze onvermoeibare en moedige vrouw: "Wanneer we al het werk gedaan hebben waarvoor we naar de aarde zijn gezonden mogen we ons lichaam afleggen, dat onze ziel gevangen houdt zoals een cocon de latere vlinder omsluit. En wanneer de tijd is gekomen kunnen we het loslaten en zullen we vrij zijn van pijn, vrij van angst en zorgen, vrij als een hele mooie vlinder, en terugkeren naar God."

Deze tekst maakte zij tot motto van haar prachtige biografie. Zelf geconfronteerd met bijna doodervaringen en uittredingsverschijnselen zat deze medicus, psychiater en thanatoloog aan de bedden van duizenden terminale patiënten en maakte zelfs na hevige doodstrijden vele vredige overgangen mee. Dood in de traditionele betekenis bestaat niet, luidt haar credo na een leven van grote betrokkenheid bij stervenden.

Haar bevindingen bevestigen de boodschap van alle religies, waaronder het Christendom. De metaforen waarvan zij gebruik maken spreken rechtstreeks tot de zielen der mensen.

Houd me niet vast
Op mij maakt het verslag van Johannes nog altijd de diepste indruk. Je ziet het voor je, de scène aan het graf. Maria Magdalena, hoofdfiguur van zoveel gnostische verhandelingen en daarin uitgegroeid tot "de Vrouw die het Al kende", liep tot dicht nabij het graf. Volgens het gnostieke Philippus-evangelie kuste Jezus haar dikwijls op de mond. Tussen deze twee mensen bestond een intieme liefdesband van ziel tot ziel.

Nadat de discipelen in het graf slechts afgeworpen grafdoeken en windsels hadden aangetroffen snelden zij naar huis. Maria bleef achter. Haar verdriet zwemt in een zee van liefde. Voorzichtig buigt ze zich voorover naar het graf. Verondersteld mag worden dat ze zich in de grafkamer bevindt en in haar verhoogde waarneming aanschouwt ze de beide engelen aan hoofd- en voeteneinde. Hun vraag naar de reden van haar verdriet lijkt overbodig, maar de plotseling verschenen hovenier stelt dezelfde vraag. "Waarom weent gij? Wie zoekt gij?" Tussen de glinstering van haar tranen door ontwaart ze de vreemdeling. "Als u hem heeft weggedragen, zeg me dan waar u hem heeft neergelegd en ik zal hem meenemen." Aan dit gezegde danken we de opvatting dat Jezus niet dood was. Een tuinman zou het zwaargewonde lichaam van Jezus in veiligheid hebben gebracht en volgens een Islamitische theorie zou de Meester na zijn herstel uit Israël vertrokken zijn en waarschijnlijk op tachtigjarige leeftijd gestorven zijn in het huidige Kashmir. Tot de huidige dag kan iedereen in de hoofdstad Srinagar je het graf aanwijzen van de joodse profeet Isa, wiens lichaam daarin bijna twee decennia geleden is bijgezet.

Maar volgens het Johannes-evangelie stond Jezus in levende lijve voor zijn minnares. Zijn beschrijving is geladen met de hartstocht van een onverwacht weerzin. Zachtjes roept hij haar naam, maar houdt zich meteen in als zij hem herkent en hem in de armen wil springen. "Houd mij niet vast", roept hij afwerend, "want ik ben nog niet opgevaren naar de Vader."

"Houdt mij niet vast!" Hoeveel stervende mensen koesteren deze gedachte op het laatst van hun lijden. De hele Vrij-Katholieke doodsliturgie is doortrokken van loslaten. Het laten vertrekken van de ziel uit het stervende lichaam lijkt een van de belangrijkste opdrachten aan nabestaanden. Ons egoïsme terzijde te stellen op het moment van afscheid nemen is een van onze moeilijkste opgaven. Maria Magdalena voldeed eraan. De leermeester die haar groot had gemaakt liet zij met tegenzin gaan, maar in zijn vereniging met de Vader lag haar vereniging met Hem reeds besloten.

Een later toevoegsel
Tot de ontsteltenis van vele Christenen stelden latere exegeten vast dat het oudste opstandingsverslag, voorkomend in het korte evangelie van Marcus, oorspronkelijk geen deel van het vroegste evangelie had uitgemaakt. De godsdiensthistoricus Burton Mack legt in zijn boek "Wie schreven de evangeliën werkelijk" uit hoe het Christendom zijn huidige vorm en inhoud zou hebben gekregen. Daarin past een latere toevoeging over de opstanding van Jezus. Opstanding en hemelvaart zijn geen historische gegevens, maar symbolische motieven, ontleend aan de mythologie van de Grieken.

Zuidoost-Europa kende een traditie van opzettelijk gedode en herlevende goden terwille van de vruchtbaarheid van land en geest en ter delging van zonde en onwetendheid. Talrijke Griekse goden gingen Jezus voor en zijn Griekse bijnaam Christus berust op de naam, die de hoogste ingewijden in de mysterieculten zich verwierven door hun innerlijke wedergeboorte.

De vraag is of hiermee het leven over de dood heen op losse schroeven wordt gezet. Opstanding uit de dood is immers de kern van het Christelijk geloof. Als Jezus niet voor onze zonden is gestorven en daarna opgestaan is ons geloof ijdel, beweerde Paulus. Maar Burton Mack stelt vast dat Paulus er alle belang bij had om uit sociaal-politieke overwegingen een Grieks getint opstandingsverhaal te dogmatiseren en te motiveren vanuit oude Joodse Messiasverwachtingen.

Jezus, een Griekse godheid
Het vraagstuk van leven en dood en vooral van een leven na de dood of liever gezegd een leven dat boven de dood uitgaat hield niet alleen de moderne parapsychologie bezig, maar evenzeer de mystieke denkers uit de Oudheid. De herlevende goden uit het Griekse pantheon leverden een van de mogelijke antwoorden, de lichamelijk opgestane Jezus van de Paulus-christenen een ander. Maar er is nog een derde mogelijkheid. Die werd gegeven door de christelijke gnostici. In hun voorstellingen fuseerden oosterse en westerse ideeën zodanig met elkaar dat een totaal nieuwe filosofie ontstond. Om politieke redenen maakte de Kerk na haar erkenning door de Romeinse keizer, daar korte metten mee. Zij was niet gediend van bewustzijnstrainingen zoals die in de yoga-praktijken van het oosten en de mysterieculten van het nabije Griekenland in zwang waren. Haar prediking vond zijn neerslag in een speciaal voor dat doel geconcipieerd levensverhaal van Jezus, waarvan de gegevens voor een deel onttrokken werden aan de Griekse godenmythen. Zo werd Christus onder zijn Griekse naam Jezus feitelijk een Griekse godheid.

Gnostische Christenen stelden zijn leven ten voorbeeld. Zijn kruis opnemen en hem volgen betekende geenszins eenzelfde marteldood, maar veeleer het volgen van zijn voorbeeld. Jezus werd het model voor ons leven en zijn ontmoeting bij het graf met Maria Magdalena was zijn aanraking met de ziel van Maria, die hem zou weerhouden op te stijgen naar de regionen van de Geest. Getuige onweerlegbare uitspraken in het Evangelie van Philippus moeten we de Opstanding al tijdens dit leven verwerven en niet pas na ons sterven.

Brief over de opstanding
In de eerste eeuw na Christus, ongeveer gelijktijdig met het ontstaan van het Johannes-evangelie, schreef een Valentiniaanse gnosticus een brief aan een zekere Rheginus. Onder de naam "Verhandeling over de Opstanding" maakte het traktaat deel uit van de door prof. Quispel verworven Codex Jung uit de Nag Hammadi-vondsten. De opvatting van de auteur staat haaks op de vier evangeliën, die genade konden vinden bij de vierde eeuwse kerkvaders. "De Verlosser heeft de dood verzwolgen, want hij legde de vergankelijke wereld terzij en verving die door een onvergankelijk eeuwig rijk. En hij is opgestaan door het zichtbare door het onzichtbare te verteren en wees ons zo de weg van onze onsterfelijkheid."

Opstanding betekent voor deze auteur het zich bewust worden van je onsterfelijkheid, niets meer en niets minder.

Waarlijk, een totaal andere benadering dan uit de bijbelse evangeliën spreekt. Paulus theologiseerde een mythe en drie van de vier evangelisten op hun beurt historiseerden het verhaal, dat eeuwenlang voor de letterlijke waarheid is gehouden. Dat de waarheid diepzinniger is en voor veel meer mensen realiseerbaar kwam misschien wel bij een aantal Christenen op, maar weinigen wensten hun leven te riskeren voor deze gewaagde veronderstelling.

De samensteller van de "Verhandeling over de Opstanding" beweert zijn inzichten verkregen te hebben door de gulheid van zijn heer Jezus de Christus en deze inzichten transcenderen het verschijnsel van de dood zoals die door Elisabeth Kuebler-Ross na jarenlange waarnemingen en ervaring beschreven is. "Denk daarom niet in verdeeldheid. Maak je los van verdeeldheden en gehechtheden en je hebt de opstanding al bereikt," onderwijst de gnostische leraar. Waarom zou je jezelf bij het naderen van het sterven niet beschouwen als iemand die de opstanding al heeft bereikt?

Laat ons wijs worden
De teneur van het gnostische denken is helder en duidelijk. Wiens leven wordt beheerst door de materie is dood naar de geest. De vergankelijkheid van een dergelijke levensinstelling komt op ons toe uit de negentigste psalm, die de tekst leverde van de Graduale in onze Requiemmis. Maar het twaalfde vers van deze psalm toont ons de dubbele bodem. "Laat ons zo onze dagen tellen dat we een wijs hart bekomen." Dit is een tekst als een koan, een meditatieopdracht voor het leven.

Een wijs hart kent het geheim van de dood en het tellen van dagen behelst een opdracht tot bewust leven. Leven is, maar de dood gaat voorbij. Vele geleerden ontdekten dit, maar durven het nauwelijks hardop te zeggen omdat ze hun eigen oren niet geloven. Maar eeuwenlang verketterde Christenen kenden het levensgeheim, zoals uit de "Verhandeling over de Opstanding" duidelijk blijkt. "Zoals de zonnestralen door de zon worden we opgetrokken naar de hemel en niets zal ons tegenhouden. Dit is namelijk de opstanding van de geest, die de opstanding van ziel en lichaam overbodig maakt."

Na het feest van de onoverwinnelijke Zon vierden we met elkaar het feest van het onoverwinnelijke Leven. Kerstmis en Pasen houden de herinnering aan de eeuwige kringloop van het leven in stand. Elk jaar opnieuw draait de aarde van winterzonnewende naar lentenachtevening en telkens viert de christelijke wereld de opstanding uit de dood. Religie confronteert ons met feiten die volstrekt strijdig zijn met de alledaagse waarneming. Dood, waar is uw overwinning, dood waar is uw prikkel.

Het leven over de dood heen heeft de mens altijd gefascineerd. Reeds eeuwen voor Christus raadde de oude psalmist ons aan onze dagen zodanig te tellen dat wij een wijs hart zouden bekomen. Een van de vertalingen van de 12de vers uit de negentigste psalm zegt: "Heer, leer ons bedenken dat we moeten sterven om verstandig te worden." De apokriefe Johannes citeerde in zijn handelingen een opmerkelijk Jezus-woord: "Sterf om te leven". En de evangelist Johannes leerde hoe de graankorrel die sterft in de aarde veel vrucht voortbrengt. Over de dood is de mensheid nog lang niet uitgepraat.